Piękne i pożyteczne – Jabłonie starych odmian w ogrodach hortiterapeutycznych

Anna Kalina-Gagnelid

Lada chwila a sady jabłoniowe obsypią się kwiatami. W krajobrazie zaznaczą się różowo-zieloną mgiełką. Ten ulotny widok cieszy nieodmiennie każdej wiosny. Jest też obietnicą owoców, których kwiat jest zapowiedzią. Pozwólmy by stało się to inspiracją dla nas aby zaprosić drzewa owocowe do ogrodów terapeutycznych. Optymalną porą sadzenia drzewek owocowych jest jesień i wczesna wiosna. Tej wiosny mamy ten czas już za sobą. Możemy się natomiast przygotować do jesiennych nasadzeń. Mamy nadzieję, że nasz artykuł przekona Czytelników by pamiętać o posadzeniu starych odmian jabłoni w ogrodach terapeutycznych. Warto by architekci krajobrazu projektując uwzględniali drzewa owocowe w tworzeniu doborów roślin do ogrodów hortiterapeutycznych. Przypominajmy im o wartości starych odmian drzew sadowniczych.

W okresie powojennym stare odmiany jabłoni były systematycznie wypierane z upraw przez odmiany nowoczesne, regularnie plonujące, przeznaczone do prowadzenia w niskopiennych sadach towarowych. Stare sady były wycinane a tym samym zmniejszała się różnorodność genetyczna drzew sadowniczych. Zmieniał się krajobraz kulturowy. Aby powstrzymać tę niebezpieczną tendencję naukowcy i sadownicy podjęli trud ratowania bogactwa historycznych odmian. Polecamy artykuł dotyczący tych działań:

http://www.sadyogrody.pl/owoce/101/stare_odmiany_jabloni_czy_nostalgia_jest_uzasadniona,13386.html

Dzięki wysiłkowi specjalistów min, ze Skierniewic, Bolestraszyc czy Powsina mamy teraz możliwość posadzenia ocalonych odmian w naszych ogrodach.

http://bolestraszyce.com.pl/kolekcje/stare-odmiany-jabloni-2/

https://www.ogrod-powsin.pl/kolekcje-roslin/kolekcje-roslin-1/kolekcja-roslin-sadowniczych

Piękne i pożyteczne

Dawne odmiany jabłoni mają wiele cech czyniących je mile widzianymi w ogrodach terapeutycznych. W skrócie:

  • łączą w sobie urodę i walory użytkowe
  • są bardziej odporne na choroby = mniej oprysków
  • lepiej przystosowane do warunków klimatycznych
  • uprawiane na silnie rosnących podkładkach są mniej narażone na przymrozki w czasie kwitnienia
  • wymagają mniej zabiegów pielęgnacyjnych niż nowe odmiany
  • charakteryzują się bogatszym smakiem i aromatem
  • późne odmiany można przechowywać w warunkach chłodnej i przewiewnej piwnicy
  • przyczyniają się do zachowania różnorodności genetycznej
  • stwarzają dogodne warunki życia bezkręgowców i kręgowców

Drzewa owocowe w ogrodzie terapeutycznym to bardzo ważny element, tym bardziej jeśli należą do starych odmian. Po pierwsze są one polecane do uprawy ekologicznej. Jako, że takie ogrody w miarę możliwości powinny być wolne od chemicznej ochrony roślin, to jest to bardzo ważna rekomendacja. Odporność starych odmian zależy także od tego czy korony drzew są wystarczająco prześwietlone a trawa między nimi nie za wysoka. Warunkiem zachowania zdrowia nawet najmniejszego sadu jest duża ilość słońca i przewiewu tak by woda nie utrzymywała się długo na liściach. Wysoka temperatura i wilgotność sprzyjają wystąpieniu min. parcha jabłoni.

Jeśli nie mamy miejsca na mini sad to nawet jedno drzewo może być źródłem wielu pożytków. Można tu rozważać czy lepiej wybrać odmianę deserową i mieć jabłka do zjedzenia „na teraz”, odmianę przetwórczą (co da okazję do dodatkowych zajęć), czy może mamy warunki i możemy przechowywać owoce przez zimę. Można też szczepić po kilka odmian na jednym drzewie.

Zbiegi pielęgnacyjne przy drzewach owocowych stanowią satysfakcjonujące zajęcie, również związane z użyciem drabiny (odmiany na silnie rosnących podkładkach). Z jednej strony można uznać to za wadę, szczególnie jeśli nasi podopieczni mają ograniczoną sprawność. Z drugiej zaś strony dla podopiecznych sprawnych może to być ciekawym wyzwaniem.

Podobnie można patrzeć na właściwe dla starych odmian zjawisko przemiennego owocowania. W sadzie produkcyjnym to poważny problem, ale w mini sadzie ten rok skromniejszy może być czasem odpoczynku, cierpliwego czekania na obfitość, która nastąpi w kolejnym sezonie. Można zmniejszyć tę uciążliwość sadząc drzewa różnych odmian licząc na to, że ich przemienność nie będzie się pokrywała. Jest szansa, że któraś odmiana w danym roku wyda owoce.

Nie bez znaczenia jest fakt, że drzewa wysokopienne są mniej narażone na wiosenne przymrozki. Ich wysoko położone korony znajdują się powyżej zalegającego nisko mroźnego powietrza. W dobie zmiany klimatu i niestabilnej pogody cecha ta może zyskiwać na znaczeniu.

To prawda, że zbiór owoców z takich drzew jest trudniejszy. Spójrzmy jednak na to jak na ciekawe wyzwanie i dodatkową jesienna aktywność jeśli są one zrywane za pomocą woreczków umieszczonych na tyczkach. Może to być okazja do radosnej rywalizacji podczas sięgania po te najpiękniejsze owoce, które dojrzewały wysoko w koronach.

Wybór materiału szkółkarskiego 

Dawne odmiany jabłoni były szczepione na podkładkach silnie rosnących z Antonówką na czele.

Obecnie jest możliwe kupienie drzewek szczepionych na innych podkładkach. Jeśli dysponujemy bardzo ograniczonym terenem możemy cieszyć się dawnymi smakami owoców bez konieczności sadzenia wysokich drzew. Pamiętajmy jednak, że tym samym tracimy żywotność, urodę wysokiej, pięknej sylwetki i odporność na wiosenne przymrozki.

Dlatego też przy wyborze materiału szkółkarskiego należy koniecznie zwrócić uwagę na typ podkładki. W poniższych linkach znajduje się ściągawka ułatwiająca wybór.

https://poradnikogrodniczy.pl/podkladki-dla-jabloni.php

http://www.stareodmiany.pl/klasyfikacja-podkladek-jabloni

Dawne odmiany jabłoni to także bogactwo smaków, tekstur, kształtów i kolorów. Warto zwrócić uwagę jak są one różnorodne. Nowoczesne odmiany muszą spełniać wiele warunków, które faktycznie spowodowały ujednolicenie smaku i wyglądu. Drzewa mają się nadawać do uprawy w niskopiennych sadach towarowych. Mają być odporne na transport i warunki chłodnicze. Z wyglądu są bardzo podobne, w wielu przypadkach czerwone lub z wyraźnym rumieńcem. Pachną też dość podobnie a w smaku są…po prostu słodkie.

Wybierając odmiany do ogrodu terapeutycznego i planując ilość drzewek weźmy pod uwagę naszych podopiecznych, wielkość terenu i to czy ogród w czasie lata jest użytkowany równie intensywnie (czy podopieczni nie wyjeżdżają na wakacje). W przypadku kiedy nasi podopieczni nie mogą brać udziału np w robieniu przetworów lub nie mamy do tego warunków wybierzmy odmiany deserowe i późne (o ile mamy warunki do ich przechowywania), które można wydawać podopiecznym do użytku domowego.

Pracując z osobami sprawnymi fizycznie i mając dość duży ogród, w którym prace trwają cały sezon (bez przerwy wakacyjnej) warto zaplanować nasadzenia tak by pierwsze zbiory zaczynały się od jabłek letnich np. niezastąpionych Papierówek (Oliwka Żółta) przez jabłka deserowe takie jak Ananas Berżnicki i James Grieve, Antonówki, Kosztele, Malinowe Oberlandzkie po odmiany późne takie jak Grochówka Wielka czy Żeleźniak. Poniżej link do opisów odmian, które pomogą w wyborze drzewek.

http://niepodlewam.pl/jablonie-najlepsze-stare-odmiany/

http://www.stareodmiany.pl/jabonie?start=10

http://bolestraszyce.com.pl/kolekcje/stare-odmiany-jabloni-2/

Teren przeznaczony do obsadzenia jabłoniami w ogrodzie hortiterapeutycznym powinien być dobrze nasłoneczniony, z wodami gruntowymi na poziomie nie wyższym niż 1,5 m i nie w zagłębieniu gdzie mogłyby tworzyć się zastoiska mrozowe. Drzewa te preferują gleby lżejsze o  lekko kwaśnym odczynie gleby pH 6,2-6,7. 

Rozstaw drzewek zależny jest o tego jakie wybierzemy podkładki. W przypadku podkładek silnie rosnących rozstaw może być 6-8 m (dopuszczalna 5x5m). Pamiętajmy, że w przypadku gleb dobrych i odmian silnie rosnących średnica korony może dochodzić do 10 m.

Tradycyjne mało skalowe sady mogą stać się źródłem zajęcia i dochodu dla ośrodków opiekuńczo-wychowawczych, rehabilitacyjnych i ośrodków stałego pobytu. Jeśli ośrodek taki dysponuje wystarczająco dużym terenem i kadrami zainteresowanymi taką działalnością to warto zorientować się czy nie ma naborów do programów pomagających w założeniu takiego sadu o ile nie ma przeszkód formalnych w podjęciu takiej działalności. Poniżej link do programu aktywnego w roku 2018 

http://www.agrinatura.pl/projekt-mam-swoje-zdanie-2/aktualno%C5%9Bci/87-przyjaci%C3%B3%C5%82-starych-odmian-zapraszamy-do-udzia%C5%82u-w-projekcie-%E2%80%9Ekosztela%E2%80%9D.html

Drzewka starych odmian są coraz łatwiej dostępne dzięki ofercie internetowej np:

http://www.stareodmiany.pl/index.php

Zakładanie mini sadu i zabiegi pielęgnacyjne

W poniższym linku znajduje się krótki film, w którym wiedzą na temat dawnych odmian jabłoni i zakładania sadów dzieli się ich wielki propagator dr. Grzegorz Hodun.

https://tvnmeteo.tvn24.pl/wideo/ogrody-ze-starymi-odmianami-jabloni-odc412,1,1246,693391.html

Po posadzeniu drzewek należy w pierwszych latach formować korony drzewek. Skraca się przewodnik i usuwa pędy wybijające zbyt nisko lub te, które nie nadają się do formowania. Nowe pędy należy odginać od przewodnika tak by między nimi a przewodnikiem kąt zbliżony było do kąta prostego. Do tego zabiegu można użyć klamerek do bielizny. Pozostają one na drzewkach do 3 miesięcy. Potem trzeba je usunąć by nie uszkadzały delikatnej kory młodych drzewek. W następnym roku znów należy skrócić przewodnik 50 cm nad ostatnim odgałęzieniem o ile drzewko ma ich co najmniej 3. Jeśli ma ich mniej to skracamy 20 cm nad rozgałęzieniem. Coroczne formowanie później ogranicza się do skracania przewodnika i cięcia silnie rozrośniętych konarów za najsłabszym odgałęzieniem. Nie należy ciąć zbyt mocno gdyż wpływa to na opóźnienie owocowania.

Potem intensywność cięcia spada i stosuje się je w 3 sytuacjach:

  • cięcie korekcyjne wykonujemy aby przywrócić koronie optymalne proporcje i wykonuje się je w przypadku kiedy jakiś konar wyłamie się lub odwrotnie, rozrośnie się zbyt mocno
  • cięcie sanitarne równoznaczne jest z usuwaniem konarów suchych i porażonych chorobami, to pamiętajmy o zabezpieczaniu ran maścią sadowniczą
  • cięcie prześwietlające stosujemy u drzew starych i ma ona na celu zwiększenie przewiewności korony i ułatwić dostęp światła słonecznego, usuwa się także konary krzyżujące się i pokładające się na siebie. W jednym roku nie należy usuwać zbyt wielu gdyż pobudza to drzewo do wybijania dużej ilości nowych pędów tzw. wilków.

Bielenie pni drzew – celem bielenia jest zapobieganie uszkodzeniom mrozowym kory. Powstają one kiedy nagrzana zimowym słońcem, ciemna kora drzew ulega gwałtownemu schłodzeniu podczas mroźnych nocy. Jest to jedno z niewielu zimowych zadań, które wykonuje się w mini sadzie w okresie zimy. Powinno ono przypaść na połowę grudnia. Hortiterapeuta powinien wykonywać to zadanie się wspólnie z podopiecznymi, zachowując ścisły nadzór. Jest to konieczne ponieważ do bielenia używa się mleka wapiennego będącego roztworem (2 kg na 10 litrów wody + klajster z mąki/krochmalu dla lepszej przyczepności) tlenku wapnia czyli wapna palonego. Substancja ta ma właściwości żrące dlatego podczas wykonywania tego zabiegu należy zadbać o zabezpieczenie oczu i dłoni. Osoby biorące udział w tej czynności powinny być zdolne do samodzielnej oceny sytuacji i wyczerpująco poinformowanie o zagrożeniach i procedurze. Mleko wapienne nanosimy dużym pędzlem np. ławkowcem.

Utrzymanie gleby pod drzewami – aby zminimalizować występowanie chorób grzybowych na drzewach owocowych należy dbać o przewiewność i nie pozwalać na niekontrolowany wzrost traw i roślin zielnych. Teren pod drzewami powinien być koszony kilka razy w roku. Możemy też założyć pod nimi rabaty i obsadzić je gatunkami okrywowymi znoszącymi półcień i uzupełnić je wiosennymi roślinami kwitnącymi przed rozwojem liści (przebiśniegi, śnieżyce wiosenne, cebulice, puszkinie, śnieżniki, pierwiosnki, przylaszczki).

Tam gdzie nie sięga cień drzew zaleca się sadzenie w pobliżu drzew owocowych szałwii lekarskiej, ruty zwyczajnej, majeranku ogrodowego, melisy lekarskiej, nagietka lekarskiego i aksamitek. Mają one pozytywny wpływ na rozwój drzew. W pobliżu warto zachować kępy naturalnie występujących gatunków takich jak: pokrzywa zwyczajna, kuklik pospolity i jasnota białą. Są one zasiedlane przez pożyteczne roztocza – dobroczynki. W biologicznej ochronie roślin pomagają również muchówki z rodziny bzygowatych (z wyglądu przypominają pszczoły i osy). Aby zachęcić je do wizyt w naszym ogrodzie należy zapewnić im możliwość korzystania z nektaru roślin baldaszkowatych (dziko występujące np.: trybula, przewiercień, marchewnik/ ogrodowe np.: marchew, biedrzeniec, seler, koper, kolendra, lubczyk, pasternak, pietruszka).

Sady tradycyjne a bioróżnorodność

Sadząc dawne odmiany przyczyniamy się do zachowania różnorodności genetycznej. Każda odmiana jest częścią unikalnego bogactwa. Wycofywanie odmian z upraw sprawia, że ubożeje pula roślin, stanowiących dziedzictwo kulturowe oraz naturalne. Zmniejsza to szanse na uzyskiwania nowych odmian odpornych na zmieniające się warunki środowiskowe i klimatyczne. Jest to tym istotniejsze, że stajemy obecnie wobec problemów związanych z globalnym ociepleniem. Przekazywanie tej wiedzy podopiecznym czyni ich bardziej świadomymi współodpowiedzialności za świat, w którym żyjemy. Daje nam szansę udziału w zachowaniu naturalnego bogactwa.

Nawet niewielkie sady z drzew starych odmian już po ukształtowaniu koron stają się miejscami cennymi z punktu widzenia bioróżnorodności. Sprzyjają osiedlaniu się licznych gatunków ptaków. Ilość gatunków rośnie wraz z dojrzewaniem nasadzeń na co wpływają min. spękanie kory, pojawianie się miejsc dziuplastych, bogactwo spadów, wytworzenie mikroklimatu w strefie koron co sprzyja rozwojowi porostów. Taki nawet niewielki zastęp drzew z czasem przeistacza się w mikroostoję bezkręgowców i drobnych kręgowców. Badania ornitologiczne wykazują, że nawet 30 gatunków ptaków może się gnieździć w takich „ekologicznych niszach”. Najnowsze badania dotyczące płazów również wskazują na istotny wpływ obecności drzew owocowych w krajobrazie:

http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C32799%2Cropuchy-wsrod-sliwek-obecnosc-opadlych-owocow-jest-dobra-dla-plazow.html

Aby ułatwić ptakom osiedlanie się w takim „przydomowym sadzie” powieśmy dla nich budki i ustawmy poidła. Odwdzięczą się one usuwaniem szkodników z drzew i nie tylko.

Tym samym ogród hortiterapeutyczny może stać się mini ostoją bioróżnorodności. Daje to okazje do obserwowania licznych gatunków, zwiększa wrażliwość na otoczenie przyrodnicze, poszerza wiedzę przyrodniczą, wzbogaca także zajęcia hortiterapeutyczne (dbanie o miejsca lęgowe dla ptaków, karmniki, poidła, tworzenie mikrohabitatów dla drobnych kręgowców i bezkręgowców, przygotowanie zimowisk dla jeży, wysiew pożytków pszczelich).

Podsumujmy zatem korzyści płynące z wprowadzenia jabłoni dawnych odmian do ogrodów terapeutycznych:

  1. Łatwość uprawy i odporność
  2. Dostęp do owoców nie chronionych chemicznie
  3. Walory estetyczne (wiosna/jesień) szczególnie doceniane przez seniorów pamiętających stare sady z dzieciństwa, uroda sylwetki drzew, tworzenie miejsc łagodnie ocienionych
  4. Dają okazję do licznych zajęć hortiterapeutycznych: cięcie, bielenie, zbiory, konserwowanie owoców i przetwarzanie na bieżąco oraz do zajęć których celem jest wspieranie bioróżnorodności
  5. Zachęcają do celebrowania cykli natury (kwitnienie drzew, zbiory) i dzielenia się plonami
  6. Wzbogacenie wiedzy dot. pochodzenia żywności, informacji przyrodniczych
  7. Pozytywny wpływ na bioróżnorodność i tworzenie mikrohabitatów
  8. Walor zachowania różnorodności genetycznej

Mamy nadzieję, że po przeczytaniu naszego artykułu drodzy Czytelnicy w nowym świetle zobaczą kwitnące sady owocowe. Mamy też nadzieję, że uda wam się wypatrzeć tej wiosny egzemplarze starych jabłoni w najbliższym sąsiedztwie. Każde z tych drzew niesie w sobie potencjał ocalenia odmiany. Można tego dokonać szczepiąc jego pędy na nowych podkładkach. Pamiętajmy o tych drzewach planując nasadzenia w ogrodach terapeutycznych i prośmy architektów krajobrazu by uwzględniali ich obecność w swoich projektach.

Aby poszerzyć wiedzę na temat sadów tradycyjnych polecamy artykuły i strony:

https://suw.biblos.pk.edu.pl/downloadResource&mId=537257

http://www.wigry.org.pl/kwartalnik/nr19_sady.htm

https://tradycyjnysad.pl/index.php?m=ho

Bibliografia:

Tradycyjne sady przydomowe, red. R. Sobierajska, Świecie 2008/2009

Urządzanie i pielęgnowanie sadu, A. Gładysz, Tarnów 1941

Polska Pomologja, K. Brzeziński, Lwów 1921

Fot. Magnus Gagnelid